शिवजी उत्पत्ति भएको रातका नामबाट नामकरण भएको यो पर्व कालरात्री, मोहरात्री, सुखरात्री र शिवरात्री यी चार प्रमुख रात्रीमध्येको एक हो । हिन्दूहरूको प्रमुख चाड महाशिवरात्री भगवान शिवको प्रमुख पर्व पनि हो ।
सृष्टिको प्रारम्भमा यसै दिन मध्यरात्री भगवान शंकर ब्रह्मबाट रुद्रको रूपमा अवतरण भएका थिए भन्ने शास्त्रीय प्रमाण रहेको छ । शिवपुराणमा यस विषयमा बिस्तारमा बताइएको छ । भगवान शिवले ताण्डव नृत्य गर्दै ब्रह्माण्डलाई तेस्रो नेत्रबाट ज्वाला निकालेर समाप्त गरेका थिए । त्यसैले यस दिनलाई महाशिवरात्री वा कालरात्री भनिन्छ । पहिले हरेक महिनामा मनाउँदै वर्षमा १२ वटा शिवरात्री मनाइन्थ्यो ।
यसैदिन शिवले शिवलिङ्गको रूपमा प्रकट भई समुन्द्र मन्थन गर्दा निस्किएको कालकुट विष पान गरेका थिए । त्यहीबेला विषको राप शान्त गर्न उनले गलामा सर्पको माला र शिरमा गंगा र चन्द्रमा धारण गरेका थिए । शिवरात्रीलाई भगवान शिवको रात्रीको रूपमा लिइन्छ । फागुन कृष्णपक्षको चतुर्दशीका दिन शिवको ज्योतिर्लिङ्ग उत्पत्ति भएको थियो । शिवरात्रीमा श्रद्धालुहरू रातभर जाग्राम बसेर भगवान शिवको आराधना गर्छन्, भजन गाउँछन् । कतिपय मानिस रातभर उपवास बस्छन् ।
महिलाहरूका लागि शिवरात्रीको विशेष महत्व छ । अविवाहित युवती शिवको प्रार्थना गर्छन् र असल पतिको कामना गर्छन् भने विवाहित महिला आफ्ना पति र परिवारको मंगल कामना गर्छन् । तर शिवरात्रीको महिमा यतिमा मात्रै सीमित छैन । शिवजी चतुर्दशीको स्वामी हुन् । यस दिन चन्द्रमा सूर्यको धेरै निकट हुने मानिएको छ । समस्त भूतहरूको अस्तित्व मेटेर परमात्मा शिवसँग आत्मसाधन गर्ने रात हो शिवरात्री । यस दिन जीवरूपी चन्द्रमाको परमात्मारूपी सूर्यको साथ योग रहने गर्दछ । शिवको अर्थ कल्याण हो । त्यसैले भगवान शिव कल्याणका प्रतिमूर्ति हुन् भनेर शास्त्रमा व्याख्या गरिएको छ ।