दशरथचन्द नगरपालिका-४, देवलहाट, बैतडी — सुदूरपश्चिम प्रदेशको धार्मिक पर्यटन नक्सामा अग्रणी स्थान राख्ने पञ्चदेव शिव धाम सप्तदेवल मन्दिरले आफ्नो ऐतिहासिकता, अद्भुत वास्तुकला र पौराणिक महत्त्वले गर्दा विशेष पहिचान बनाएको छ। यो मन्दिर समूह नेपालको प्राचीन सभ्यता र धार्मिक परम्पराको जिवन्त प्रमाण हो।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
मन्दिरको सटिक निर्माणकाल र निर्माता बारे प्रामाणिक प्रमाण नभए तापनि विशेषज्ञहरूको अनुमान अनुसार यो १३औं–१४औं शताब्दीको मध्यकालीन निर्माण हो। स्थानीय जनश्रुति अनुसार महाभारतकालीन पाण्डवहरूले वनवासकालमा एकै रातमा यी देवलहरू निर्माण गरेका थिए। यस सम्बन्धमा धेरै रोचक किंवदन्तीहरू प्रचलित छन्:
– सात देवल मध्ये छ वटा पूर्ण निर्माण भएको र सातौं अधुरै रहन गएको (उज्यालो भएपछि निर्माण रोकिएको भनाई)
– मन्दिर परिसरमा भेटिएका प्राचीन तलवार, त्रिशुल र अन्य शस्त्रहरू पाण्डवहरूसँग सम्बन्धित छन् भन्ने विश्वास

वास्तुशिल्पको विशेषता
यस मन्दिर समूहले मध्यकालीन नेपाली शिल्पकलाको उत्कृष्ट नमुना प्रस्तुत गर्दछ:
1. मुख्य देवल:
– उचाई: ३० फिट
– आधार: १३ फिट × ८ फिट ४ इन्च
– विशेषता: ढुंगाको जटिल नक्काशीदार भित्ता, चाँदी र तामाका अलंकरण

2. अन्य देवलहरू:
– साना आकारका तर समान शिल्पकलायुक्त
– प्रत्येक देवलको छाना साँगुरो ढुंगाले निर्मित

3. निर्माण तकनीक:
– बिना सिमेन्ट वा मोर्टार प्रयोग गरी ढुंगा मात्र जोडेर निर्माण
– भूकम्परोधी डिजाइन (१९९० को भूकम्पमा आंशिक क्षति भए तापनि मूल संरचना अक्षुण्ण)

धार्मिक महत्त्व
यो मन्दिर समूह बहुआयामिक धार्मिक महत्त्व बोकेको छ:
– **मुख्य आराध्य**: शिवजी (लिङ्ग रूपमा)
– **अन्य देवता**:
– जगन्नाथ (विष्णुको अवतार)
– गणेशजी
– कालभैरव (भैरवनाथको रौद्र रूप)

– पूजा विधि:
– दैनिक: भट्ट परिवारद्वारा नित्यपूजा
– विशेष: शिवरात्री, नवरात्री, संक्रान्तिमा महाआरती
– परम्परा: निसन्तान दम्पतीले रातभरी दियो बाली शिवलिङ्गमा बसेर मनोकामना माग्ने

पर्यटकीय आकर्षण
1. **सहस्रलिङ्ग**:
– एउटै ढुंगामा १००८ शिवलिङ्ग कुदिएको
– पुरातात्विक विभागले संरक्षित

2. **शिवकुण्ड**:
– पवित्र जलाशय (स्थानीय मान्यता अनुसार शिवजटाको जल)
– स्नान गर्दा पाप मुक्ति हुने विश्वास

3. **कालभैरव मन्दिर**:
– वार्षिक कालो बोका बलि
– तान्त्रिक पूजा केन्द्र

4. **पुरातात्विक संग्रह**:
– प्राचीन शिलालेख (अपठनीय लिपि)
– पाण्डवकालीन भनिएका शस्त्रहरू

संरक्षण र विकास चुनौती
– **वर्तमान अवस्था**:
– नेपाल पुरातत्व विभागको “क” वर्गमा सूचीकृत
– १९९० भूकम्पपछि पुनर्निर्माण गरिएको

– समस्या:
– पर्याप्त प्रचार-प्रसारको अभाव
– पर्यटक सुविधा (पार्किंग, होटल) को कमी
– संरक्षणका लागि पर्याप्त बजेट अभाव

– सुझाव:
– युनेस्को विश्व सम्पदा सूचीमा सामेल गर्न पहल
– स्थानीय युवाहरूको लागि गाईड ट्रेनिंग
– वार्षिक शिव महोत्सवको आयोजना

यात्रा गर्ने विधि
– **स्थान**: दशरथचन्द नगरपालिका-४, देवलहाट
– **पुग्ने बाटो**:
– धनगढीबाट १२ कोष (४ घण्टा)
– बैतडी बजारबाट २ कि.मी.
– **उत्तम समय**:
– शिवरात्री (फागुन)
– गौरा पर्व (भदौ)

निष्कर्ष: पञ्चदेव शिव धाम सप्तदेवल मन्दिर नेपालको गौरवशाली सांस्कृतिक धरोहर हो। यसको संरक्षण र सुव्यवस्थित विकासले सुदूरपश्चिमको पर्यटन उद्योगलाई नयाँ आयाम दिन सक्छ। स्थानीय, प्रदेश र केन्द्र सरकारको समन्वित प्रयासले यस ऐतिहासिक सम्पदालाई राष्ट्रिय पहिचान दिलाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।

✍️ सम्पादन: उद्धव सिंह मार्कण्ड (देवलहाट, बैतडी)
📞 सम्पर्क: ९८६३६८०६६०

सुझाव: यस लेखलाई सामाजिक सञ्जालमा साझा गरी बैतडीको ऐतिहासिक विरासतको प्रचार गर्नुहोस्।** 🕉️🙏

#पञ्चदेवल #बैतडी #धार्मिकपर्यटन