काठमाडौं महानगरपालिकाका वडा नं. १७, १८ र २५ को बीचमा अवस्थित इखा पुखु एउटा ऐतिहासिक पोखरी हो, जसले स्थानीय समुदायसँग गहिरो धार्मिक र सामाजिक सम्बन्ध बोकेको छ।
काठमाडौं महानगरपालिकाभित्र रहेका प्रख्यात हिटीहरू जस्तै मरुहिति, कोहिति, र अन्य ढुंगेधाराहरूसँग पनि इखा पुखुको अन्तरसम्बन्ध रहेको स्थानीय जानकारहरू बताउँछन्। विज्ञहरूका अनुसार, पानीको स्रोत व्यवस्थापन गर्न काठमाडौंको उत्तरी सिरान क्षेत्रपाटीमा यो पोखरी निर्माण गरिएको थियो।
कुनै समय क्षेत्रपाटी नै सहरको उत्तरी सिमाना थियो, र त्यसभन्दा पर बस्ती थिएन। त्यसैले स्थानीय बासिन्दाले पानी जम्मा गर्न इखा पुखु बनाएका थिए र नजिकै इखानारायण मन्दिर स्थापना गरेका थिए। त्यसबेला यो पोखरी काठमाडौंको जमिनमा पानी पुनर्भरणको प्रमुख स्रोतको रूपमा थियो।
तर, विभिन्न कालखण्डमा यो पोखरीको अस्तित्व मेटाउने प्रयासहरू भए। लामो समयको प्रयासपछि काठमाडौं महानगरपालिकाले इखा पुखुको पुनर्निर्माण कार्यलाई अगाडि बढाएको छ। हालसम्म पोखरीमा थुप्रिएको फोहोर, झार, र २०७२ को भूकम्पपछि भत्किएका घरहरूको अवशेष हटाइएको छ। सुरुमा २ फिट उत्खनन गरिएको थियो, तर पुराना तहहरू भेटिएपछि थप १ फिट गहिरो खनियो। त्यसपछि मात्र पुरानो कालो माटो भेटिएको थियो। महानगरपालिकाले बाउन्ड्री वाल निर्माणको तयारी पनि पूरा गरेको छ।
३ करोड ६४ लाख रुपैयाँको लागतमा पुनर्निर्माण भइरहेको यो पोखरीको क्षेत्रफल करिब साढे ७ रोपनी छ, जसमध्ये ६ रोपनी क्षेत्र पानीका लागि छुट्याइएको छ।
पोखरीको वरिपरि २ मिटर चौडाइको पैदलमार्ग निर्माण गरिनेछ, जहाँ मानिसहरू हिँड्न, विचार गर्न र पोखरीको शान्त वातावरण महसुस गर्न सक्नेछन्। यो केवल संरचनात्मक पुनर्निर्माण मात्र होइन, यसमा आकाशे पानी संकलन प्रणाली पनि बनाइनेछ। पोखरीको पुनर्निर्माणले जल प्रणाली (ब्लु ल्याण्डस्केप) को पुनःस्थापना गर्नेछ। यो प्रयास जलचक्र, वातावरण, र सम्पदासँग पुनः सम्बन्ध जोड्ने हाम्रो साझा संकल्प हो।
धन्यवाद
### ऐतिहासिक इखा पुखुको पुनर्जन्मः साढे ७ रोपनीमा फैलिएको जलसंस्कृति
**काठमाडौं, वैशाख ०६**— काठमाडौं महानगरपालिकाको वडा नं. १७, १८ र २५ को सिमानामा अवस्थित ऐतिहासिक इखा पुखरी आज पुनर्निर्माणको मार्गमा अग्रसर छ। यसले न केवल स्थानीय धार्मिक-सामाजिक पहिचान बोकेको छ, तर प्राचीन जलसंरक्षण प्रविधिको ज्वलन्त उदाहरण पनि हो।
### इतिहासको धारासँग जोडिएको पोखरी
स्थानीय इतिहासकारहरूका अनुसार, काठमाडौं उपत्यकाको उत्तरी सीमाना क्षेत्रपाटीमा रहेको यो पोखरीले मरुहिति, कोहिति जस्ता प्राचीन हिटीहरूसँग सम्बन्ध राख्छ। विज्ञहरूको मतानुसार, उत्तरी सिरानबाट आउने पानीलाई व्यवस्थापन गर्न यो पोखरी निर्माण गरिएको थियो। त्यतिबेला यसको परिसर नै सहरको उत्तरी छेउ थियो, जहाँबाट पानीको पुनर्भरण गर्ने प्राचीन प्रणाली सञ्चालनमै थियो। नजिकै रहेको इखानारायण मन्दिरले यसको धार्मिक महत्त्व कायम गरेको छ।
### उद्धारको यात्राः फोहोरबाट फेरि पवित्रताको ओर
विगतका दशकहरूमा यस पोखरीको अस्तित्व नै संकटमा परेको थियो। २०७२ को भूकम्पपछि यहाँ भत्किएका घरहरूको मलबा, फोहोर र झारले यसलाई पूरै ढाकेको थियो। तर, महानगरपालिकाले ३ करोड ६४ लाख रुपैयाँ लगानीमा यसको पुनर्निर्माण गर्ने निर्णय गर्यो। हालसम्म ३ फिट गहिरो उत्खनन गरी पुरानो कालो माटो (जलभृत तह) फेला पारिएको छ।
### ब्लु-ल्याण्डस्केपको संकल्प
– **क्षेत्रफलः** साढे ७ रोपनी (६ रोपनी जलक्षेत्र)
– **सुविधाः** २ मिटर चौडा पैदलमार्ग, आकाशे पानी संकलन प्रणाली
– **उद्देश्यः** जलचक्र पुनर्स्थापना, पर्यावरणीय सन्तुलन
यो परियोजना केवल एउटा पोखरी मात्र होइन, “ब्लु ल्याण्डस्केप” अर्थात् जलमय परिदृश्यको पुनरुत्थान हो। यसले आकाशे पानी संरक्षण गरी भूगर्भीय जलस्तर बढाउने, स्थानीय सूक्ष्मजलवायु सुधार्ने र ऐतिहासिक स्मृतिलाई जिउँदो राख्ने लक्ष्य राखेको छ।
### भविष्यको दृष्टिः शान्ति र संस्कृति केन्द्र
पुनर्निर्माणपछि यो क्षेत्र नागरिकहरूका लागि ध्यान, सैर र प्रकृतिसंग जोडिने स्थान बनेको हुनेछ। महानगरपालिकाले यसलाई “जल, इतिहास र समुदाय” को साझा विरासतको रूपमा विकास गर्ने योजना बनाएको छ।
**निष्कर्षः** इखा पुखुको यो पुनर्जागरण केवल संरचनात्मक होइन, हाम्रो जलसंस्कृति र सामूहिक स्मृतिको पनि पुनर्खनन हो। यसले भविष्यका पुस्तालाई टिकाऊ र सांस्कृतिक विरासत दिने आशा बसेको छ।
— *रिपोर्टः काठमाडौं महानगरपालिका स्रोत अनुसार*